Миний бие 2011 оны 10 дугаар сарын 11-12-ны өдрүүдэд  Семипалатинскийн цөмийн туршилтын талбайг хаасны ойд зориулсан "Форума за безъядерный мир" арга хэмжээнд оролцсон юм. Астана хотноо гол хурал, арга хэмжээ нь болоод дараа нь гадаадын бүх оролцогчдыг тусгай онгоцоор Семей хотод аваачиж, цөмийн туршилтын талбайг хэрхэн өөрчилсөнийг харуулсан юм. Энэ нь ЗХУ-ын анхны цөмийн туршилтын талбай гэдгээр нь дэлхий даяар мэднэ. 1949-1989 оны хооронд энд 468 цөмийн туршилт хийсэн юм билээ. Энэ цөмийн туршилтын талбайг 1991 оны 8 дугаар сарын 29-нд хаажээ. 1996-2012 оны хооронд Казахстан, Орос, Америк хамтран 150 сая гаруй америк доллар зарцуулан цөмийн хор уршигийг арилгах, аюулгүй болгох асар их ажлыг хийсэн юм байна. Казахстаны засгийн газар энэ хотын нэрийг Семей гэж өөрчлөн нэрлэжээ.

Семипалатинскийн хэрэм, Семипалатинский хот гэдэг нь Монголын түүхтэй холбоотой юм билээ. Семипалатинск гэдэг нэр нь уг газарт 16-17 дугаар зууны үед байсан Зүүнгарын Доржийн (Цоржийн хийд) хийд гэдэг Халимагийн буддын 7 сүмийн нэрнээс гаралтай ажээ. Халимагууд түүнийг Дархан-Цорж гэдэг бөө хүн байгуулсан гэж ярьдаг ажээ. Тиймээс Дархан-Цоржийн хийд гэж нэрлэж байжээ. Ийм сүм байсныг оросын судлаачид бүр 1616 онд мэдэж байж. Харамсалтай нь эдгээр сүмүүд 1660-1670 онуудад болсон Зүүнгар, Казакийн хоорондын дайны хөлд дайрагдан сүйрсэн байна. Гэвч 18 дугаар зууны үеийн Оросын судлаачид эдгээр сүмийн үлдэгдлийн талаар янз бүрийн судалгаа хийж, тойм зургийг нь хүртэл гаргасан байдаг ажээ.

Эдгээр сүмийн тухай түүх баримт байгааг та бүхэндээ сонирхуулья. 

Оросын түүхч немц гаралтай МИЛЛЕР Герард Фридрих (1705—1783)  энэхүү сүмийн тухай домог цуглуулж байхдаа 1734 онд эдгээр сүмийг хагас эвдэрсэн байдалтай олжээ.

Миллер бичихдээ "Долоон сүм" гэж нэрлэгддэг энэ газар нь Иртыш мөрний зүүн эрэг дээр оршдог ... Халимагууд түүнийг Дархан-Зоргин-Кит (Дархан Цоржийн хийд Х.А.) гэж нэрлэдэг бөгөөд эдгээр барилгуудыг тэнд байсан тахилч Дархан-Цорж барьсан гэж ярьдаг. Гэвч энэ нь хэзээ болсныг тэд мэдэхгүй байна. Би  Тюмений архиваас эдгээр барилгуудыг "чулуун сүм" нэрээр дурдсан хаан Михаил Федоровичийн 1616 оны 10 дугаар сарын 25 -ны өдрийн захидлыг олсон юм. Иймээс эдгээр сүм нь энэ үетэй холбоотой байж магадгүй юм. Сүмийг барьсан материалаас үзэхэд түүнээс ч эрт байсан байх, хэрэв захидалд энэ тухай дурдаагүй байсан бол би түүнийг ийм эртний гэж хэлэхгүй байсан... гэжээ. 

Шведийн эрдэмтэн, аялагч, академичИоганн Петер Фалькийн хамтрагч эмч Христофор Барданес 1771 оны 8 дугаар сард Семипалатинск хотод очжээ. Тэрээр Дархан Цоржийн сүмийн барилгуудын талаар дараах зүйлийг бичжээ.

Семипалат гэж нэрлэдэг татаар эсвэл монголын долоон чулуун байшингийн балгас нь цайзаас 2 верст (1 верст нь 1066,8 метр) дээшээ, Меновой двор-ын (Меновный двор –Оренбург хотоос зүүн зүгт 3 версть газарт, Яика мөрний зүүн эрэгт 1746 онд  байгуулагдсан худалдааны төв) эсрэг талын уулын энгэр дээр байрладаг. Эдгээр байшингийн нэг нь дөрвөлжин, 6 сажень (1 сажень= 7 английн фут=213,36 см.) метрийн өргөн, 10 сажень өндөр, 5 сажень зузаан хана, нэг хаалга, хоёр цонхтой. Нэг хана маш их нурсан бол үлдсэн хэсэг нь бүрэн бүтэн, бат бөх зуурмаг бүхий хатуу саарал тоосгоор барьсан байна. Өөр нэг бүтэц нь эхнийхтэй төстэй бөгөөд 4 сажень өргөнтэй. Гурав дахь барилга нь хоёр дахь барилгаас 8 сажень зайтай, урт нь 7 сажень, өргөн нь 4 сажень. Хана нь хар хавтангаар хийгдсэн бөгөөд 1.5 сажень өндөр, 3 фут зузаантай. Дөрөв дэх байшингаас хаалга, цонхтой тоосгон хана л үлдсэн байдаг. Тавдугаар байшингийн зөвхөн суурь нь харагдаж байгаа бөгөөд энэ бүтэц нь 5½ сажень урт, 2½ сажень өргөн, 3 тасалгаатай байсныг нотолж байна. Мөн зургаа дахь байшингаас зөвхөн 15 сажень урт, 34 сажень өргөн суурь нь үлдсэн; бүгд ойролцоо байна. Долоо дахь барилга нь бусдаасаа 242 сажень буюу хагас верстийн зайтай байрладаг. Энэ нь илүү шинэ, урт, өргөн 3 сажень, 7 фут өндөр; хана нь шинэ, бат бөх тоосгоор хийгдсэн, дээвэр нь банз, ялзарч, нурсан байв. Хэдэн жилийн турш энэ нь хамгийн сайн хадгалагдаж байсан боловч казакууд зуух барих зорилгоор тоосгыг нь авснаас болж нуржээ. Мөн тэнд түвд бичээсүүд байсан бөгөөд тэдгээрийг нь мөн устгасан байв. Би эдгээр балгасны түүхийг эртний түүх судлаачдад үлдээе гэжээ.