Монгол, Хятадын хилийн гэрээ байгуулагдсны 60 жилийн ойг тохиолдуулан "Эх орны манаа" сонинд өгсөн ярилцлага

-Та 1982 онд БНМАУ, БНХАУ-ын хамтарсан хил шалгах ажилд оролцож байсан юм билээ. Тухайн үед энэ ажил хэрхэн явагдсан талаар ярьж өгөөч?

- 1962 онд БНМАУ, БНХАУ хооронд хилийн гэрээ байгуулсан. 1964 онд хилийн шугамаа газар дээр нь тогтоогоод БНМАУ, БНХАУ-ын Хилийн протокол гэж байгуулсан. Энэхүү Хилийн протоколд хоёр тал хилийн шугамаа таван жил тутамд хамтран шалгаж байх тухай заасан. Гэвч манай хоёр орны харилцаа муудаж, 20 орчим жил хилээ шалгаж чадаагүй. 1981 оны 2 дугаар сарын 3-ны өдөр Хятадын ГХЯ-ны Гэрээ эрхийн хэлтсийн орлогч дарга Шэнь Вэйлян Элчин сайд Л.Чулуунбаатартай уулзаж, хоёр орны хилийн шугамыг хамтран шалгах асуудал тавьсан нь манай талын хувьд гэнэтийн зүйл байлаа. Манай тал уг асуудалд маш болгоомжтой хандаж, олон байгууллагын мэргэжилтнүүд удаа дараа уулзаж зөвлөлдөж, урьдчилсан судалгаа хийсний үндсэн дээр 1981 оны 8 дугаар сард сая нэг зөвшөөрсөн хариу өгсөн юм. Тухайн үед хоёр орны харилцаа тааруу байсан ч  хятадын талаас тавьсан хүсэлтэд манайх зөвшөөрсөн хариу өгсөн юм. Ингээд 1982 онд анх удаа хилийн шугамыг хамтран шалгах ажлыг зохион байгуулахаар хоёр талын төлөөлөгчид Улаанбаатар хотноо уулзаж хэлэлцээ хийсэн. 

-1964 оны протоколын заалт хэрэгжээгүй удсан хэр нь 20-иод жилийн дараа БНХАУ-аас хилийн шугамыг шалгах хүсэлтийг ямар учиртай тавьсан юм бол?

-БНХАУ-ын талаас хил шалгах хэд хэдэн үндэслэлтэй санал тавьсан. Хятадын талаас уг асуудлыг тавихдаа хэлсэн үндэслэлүүд нь бодит байдалтай нийцэж байсан юм. Тухайлбал, Хоёр улсын Хилийн тухай протоколын 40 дүгээр зүйлийн дагуу 5 жил тутамд хамтарсан шалгалт хийх заалт хэрэгжээгүй 20 шахам жил болсон, хилийн багана тэмдэг, холбоос зарим газарт эвдэрсэн буюу ул мөргүй алга болсон, голын урсгал өөрчлөгдөж, шинээр арал үүссэн, багануудын хоорондын зай хол, шууд харагдахгүйгээс хилийн шугам хаагуур явж байгааг мэдэхэд бэрхшээлтэй учраас нутгийн иргэд заримдаа санамсаргүй хил давах зэрэг олон асуудал байгааг дурдсан.  Мөн тэр үед манай хилийн шугам зуун мянганы  масштабтай газрын зурагтай байлаа. Түүнийг тавин мянганы масштабтай газрын зургаар сольж, илүү тодорхой болгоё гэсэн асуудлууд тавьсан. Манайх тухайн үед дээрх үндэслэлүүдийн заримыг нь хүлээн зөвшөөрсөн. Тухайлбал, хилийн багана хоорондын зай хол, хилийн зарим тэмдэг алга болж, хилийн тэмдэгийн зарим холбоосууд арилсан байсан. 1964 онд хилийн шугам их замаар явна гээд заасан байсан, гэтэл олон жил болоод их зам нь алга болсон байсан. Тухайн үед их зам нь тод байсан байх. Гэтэл 20 орчим жил тэр замаар хүн огт яваагүй болохоор бүдгэрээд мэдэгдэхээ больчихсон. Тиймээс Хятадын талаас тавьсан саналыг манайх хүлээж авсан. Харин хятадын талаас тавьсан тавин мянганы зураг хийнэ гэдэг хүсэлтийг манайх хүлээж аваагүй. Мэргэжлийн хүмүүс тухайн үед түүнийг зөв гэж үзэж байсан ч улс төрийн талаас харилцаа муу байсан учир үүнийг байлдааны зураг гэж үзээд зөвшөөрөөгүй. Харин зуун мянганы зургаа шинэчилье гэдэг санал манайх тавьсаныг хятадын тал зөвшөөрсөн.

-Та хил хамтран шалгах ажилд хэрхэн оролцох болсон бэ?

-Тухайн үед манайд Гадаад явдлын яамны Гэрээ эрх, түүх архивын хэлтэс гэж байсан. Тус хэлтсийн дарга Г.Нямдоо манай талын төлөөлөгчдийг тэргүүлж оролцсон. Хятадын талаас Гадаад хэргийн яамны Гэрээ эрхийн хэлтсийн дарга тэргүүлж хоёр тал хэлэлцээ хийсэн. Тэр үед би Бээжинд суугаа Элчин сайдын яаманд атташегаар ажиллаж байсан. Хятадын ГХЯ-тай хилийн шалгалтын асуудлаар шууд харилцаж байх зорилгоор Бээжинд суугаа ЭСЯ-ны дипломат ажилтан миний биеийг уг комисст мэргэжилтнээр оруулсан юм. Хамтарсан комиссын хуралдаанд анхнаас нь оролцож, асуудлыг мэддэг хүн Бээжинд суугаа ЭСЯ-нд ажиллаж байсан нь хуралдааны завсар хугацаанд гарсан аливаа асуудлыг цаг алдалгүй Хятадын ГХЯ-тай ярилцаж шийдвэрлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн гэж боддог.      

-Тухайн үед хэлэлцээний уур амьсгал ямар байсан бэ?

-Анхны хэлэлцээ их хүнд явагдсан. Хоёр орны харилцаа таагүй, дээр нь харилцан итгэлцэл байхгүй байсан нь яриа хэлэлцээнд их нөлөөлж байсан. Үнэхээр хүнд хэцүү яриа хэлэлцээ болсныг анхны хуралдаан 2 сар шахам үргэлжилсэн хугацаанаас харсан ч тодорхой. Ялангуяа манай тал хятадын талаас тавьсан асуудал болгоныг цаана нь ямар бодол байна гэж ихэд болгоомжлон судалж үздэг байсан. Уг хуралдааныг Улаанбаатар хотод хийсэн нь манай талд ашигтай байсан. Хэлэлцээний явцыг өдөр болгон НТХ, холбогдох байгууллагуудад мэдээлж, чиглэл авдаг, шаардлагатай үед бусад байгууллагуудын мэргэжилтнүүдийг татан оролцуулж зөвлөлддөг байлаа. 

Хоёр тал хүчин чармайлт гаргасны үр дүнд уг хуралдаанаар хамтарсан шалгалтын зорилго, хамтарсан комиссын үүрэг, ажлын журам, шалгалт явуулахад баримтлах зарчим, арга, хамтарсан шалгалтын геодезийн ажил,  шалгалтыг газар дээр нь хийж гүйцэтгэх салбар комисс, хэсгүүдийн зохион байгуулалт зэрэг олон асуудлыг хэлэлцэн шийдвэрлэсэн юм. 

Үүний дараа ажлын хэсгүүд газар дээр нь явж ажилласан. Нийт 17 ажлын хэсэг байгуулсан санагдаж байна. Би төв комисст ажилласан юм. Хоёр улсын хилийг хамтран шалгах ажил 2 жил гаруй хугацаанд үргэлжлэхэд Хамтарсан комиссын хуралдааныг Улаанбаатар, Эрээн, Замын-Үүд, Бээжин хотод нийтдээ 4 удаа, төлөөлөгчдийн тэргүүн нарын уулзалтыг 6 удаа, мэргэжилтэн нарын уулзалтыг 5 удаа, төгсгөлийн баримт бичиг боловсруулах ажлын хэсгийн уулзалтыг 4 удаа тус тус хийсэн байдаг. Миний бие энэ 2 жилийн хугацаанд 130 гаруй хоног үндсэн ажлынхаа хажуугаар уг комиссын ажилд оролцсон юм. 

-Анхны шалгалтаар ямар зөрчил дутагдлууд илэрч байв?

-Дээр дурдсан дутагдлууд бүгд байсан. Хилийн зарим баганууд нураад уначихсан, зарим нь алга болсон, хилийн холбоосууд  бүдгэрч алга болсон байсан. 1964 онд манайхан хилийн багана байгуулж байхдаа зарим газар овоо босгоод холбоос авчихсан байсан нь 20-оод жилийн дотор алга болчихно шүү дээ. Зарим нь худаг байсан газраас хэдэн метр гээд холбоос авсан байхад худаг нь алга болсон. Ялангуяа Халх Шарилжийн гол, Нөмрөгийн гол дээр нэлээн том асуудал гарсан. Голын голдирлоор хил явна гээд заасан байтал голдирол нь өөрчлөгдөж шинээр арал үүсэж, хуучин арал алга болсон зэрэг ноцтой асуудлууд гарч ирсэн л дээ.

-Манай улсад тухайн үед хохиролтой асуудал гарсан уу?

-Тухайн үед хоёр тал маш нарийн судалгаа хийж ажилласан. Асуудал бүрийг харилцан хэлэлцэж шийдвэрлэсэн, ямар нэг хохиролтой асуудал гарсан гэж бодохгүй байна. Тухайлбал, голидрол нь өөрчлөгдсөн, шинээр арал үүссэн Халх, Нөмрөг, Шарилжийн голын хэсэгт агаараас шинээр зураг авч 1:10000-ны масштабтай хилийн зурвасын газрын зураг хамтран үйлдсэн нь чухал ач холбогдолтой болсон.

-Тухайн үед энэ ажлыг гүйцэтгэсэн гол эрхмүүд хэн байв?

-Хамтарсан шалгалт хийхэд манайд давуу талууд байсан. Уг комисст Монгол, Хятадын хилийг 1964 онд газар дээр нь тогтоон тэмдэглэх ажилд оролцож байсан дэслэгч генерал Б.Цэдэн-Иш, Газрын зургын мэргэжилтэн Д.Бадамжав, Б.Ламжав, ГХЯ-ны ажилтан Ө.Гүрсэд зэрэг асар туршлагатай, хилийн асуудлыг сайн мэддэг хүмүүс байсан нь их хэрэг болсон.

-Хил шалган тогтоосны дараа ямар өөрчлөлтүүд гарсан бэ?

-        Хилийн тухай протоколд тодорхойлогдсон хилийн 639 тэмдгийг газар дээр нь шалган үзэж, эвдэрч гэмтснийг нь засч шинэчилсэн.

-        Урьд нь хилийн тэмдгийн хоорондын зай хол байснаас харагдац муу, нутгийн иргэд зарим газарт хилийн шугамыг анзаарахгүй зөрчих явдал байсан учраас хилийн тэмдгийн нягтралыг сайжруулах үүднээс 474 туслах чанарын тэмдгийг шинээр босгосон.

-        Хилийн шугам болгосон зарим голын голидрол өөрчлөгдсөн, хилийн шугам болгон тогтоосон их зам бүдгэрч мэдэгдэхгүй болсон зэргийг хилийн гэрээ, протоколын заалттай нийцүүлэн тодотгон тэмдэглэсэн. Ялангуяа голидрол нь өөрчлөгдсөн, шинээр арал үүссэн Халх, Нөмрөг, Шарилжийн голын хэсэгт агаараас шинээр зураг авч 1:10000-ны масштабтай хилийн зурвасын газрын зураг хамтран үйлдсэн нь чухал ач холбогдолтой болсон. 

-        Их ой тайгатай газарт ойн зурвас гаргасан нь хоёр улсын хилийн шугамыг улам тодорхой болгож өгсөн.

-        Хилийн болон туслах чанарын бүх тэмдгийн тэгш өнцөгт координатыг хамтран тодорхойлсон нь цаашид хилийн зурвасын газрын зураг шинэчлэн үйлдэх, хилийн тэмдгийн байршилтыг шалгахад шинжлэх ухааны үндэслэлтэй баримт бичигтэй болсон. 

-        Энэ бүхний үндсэн дээр 1964 оны хилийн тухай Протоколын хавсралт 1:100000-ны масштабтай хилийн зурвасын газрын зургийг шинэчлэн үйлдсэн юм.

Мөн бүх багануудад координат тогтоосон. Энэ бол шинээр хийсэн зүйл. Байршлын координат тогтоосон учраас хилийн багана алга болсон ч байрлалыг нь олчихно гэсэн үг.

Ийнхүү 1982-1984 онд хилийн шугамыг анх удаа хамтран шалгасан нь хилийн шугамыг улам тодорхой болгож, цааш цаашдын хилийн шалгалтын ажилд чухал ач холбогдолтой болсныг хилийн шугамыг хоёр дахь удаа хамтран шалгасан ажлын үйл явц харуулсан юм.

Хоёр жил гаруй хамтран ажилласан комиссын гишүүдийн хооронд найрсаг уур амьсгал, нөхөрсөг харилцаа бий болсныг тэмдэглэх хэрэгтэй. Мөн хил хамгаалалтын байгууллагуудын харилцаа ч сайжирсан.  Хэлэлцээ дөнгөж эхлээд газар дээр нь очоод ажиллаж байхад хоёр орны хилийн цэргүүдийн харилцаа ч хүйтэн, тааламжгүй, нэгнийгээ үзэж чаддаггүй байсан. Хоёр жил хил дээр ажилласны дараа хилийн цэргүүдийн харилцаа сайжирч, найрсаг болсон. Өөрөөр хэлбэл, хамтарсан хил шалгах ажил зөвхөн хил шалгаад зогсоогүй харилцан ойлголцолд их түлхэц үзүүлсэн.

-Анхны хил шалгах ажлаас үүдэн хоёр орны харилцаа хэвийн болох нөхцөл бүрдэж эхэлсэн гэж ойлгож болох уу?

-Хэвийн болох эхлэлийг тавьж өгсөн гэж хэлж болно. Хилийн хамтарсан шалгалтын гол дүн болсон “ Монгол, Хятадын хилийг нэг дэх удаа хамтран шалгасан тухай БНМАУ-ын Засгийн газар, БНХАУ-ын Засгийн газар хоорондын Протокол” болон түүний хавсралт “БНМАУ ба БНХАУ-ын хилийн зурвасын газрын зургийн шинэтгэсэн альбом”-д Монгол Улсын засгийн газрын бүрэн эрхт төлөөлөгч, ГХЯ-ны нэгдүгээр орлогч сайд Д.Ёндон, Хятадын засгийн газрын бүрэн эрхт төлөөлөгч, ГХЯ-ны орлогч сайд Хань Сюй нар 1984 оны 7 дугаар сарын 19-ний өдөр Бээжин хотноо гарын үсэг зурсан юм.

Хоёр орны харилцааны уур амьсгал тийм ч таатай бус байсан тэр үед хилийн шугамыг анх удаа шалган тодотгох нүсэр их ажлыг хамтран хэрэгжүүлсэн нь хоёр талын харилцааг хэвийн болгох үйл явцад нааштай томоохон алхам болсон.

ГХЯ-ны нэгдүгээр орлогч сайд Д.Ёндон БНХАУ-ын Төрийн Зөвлөлийн гишүүн, ГХЯ-ны сайд У Сюэцяньтай уулзаж, хилийн хамтарсан шалгалтаас гадна хоёр орны харилцааны асуудлаар санал солилцсон нь “Соёлын хувьсгал”-аас хойш анх удаа өндөр түвшинд улс төрийн асуудлаар ярилцсан хэрэг байлаа. Энэ нь хоёр орны харилцааг хэвийн болгоход маш чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Уулзалтын үеэр манай талаас харилцааг хөгжүүлэх хэд хэдэн санал тавьсан бөгөөд хятадууд бүх саналыг хүлээж авсан. Хоёр тал харилцаагаа сэргээх эрмэлзэл байсан учраас бүх саналууд хоёр жилийн дотор биелсэн.